قلعه ها مهمترین عنصر دفاعی در دوره پیش ازاختراع سلاح گرم بوده اند.حتی امروز نیز با وجود پیشرفت های زیادی که در تولید سلاحهای سنگین صورت گرفته در مواردی هنوز از قلعه به عنوان یک سازه دفاعی استفاده می شود.
اگر نگاهی به قلعه های باقی مانده در اروپا داشته باشید و آنها را با قلعه های باقی مانده ایران مقایسه کنید متوجه تفاوت های چشمگیری خواهید شد نخستین تفاوت در این است که تعداد قلعه های سالم در ایران بسیار بسیار کم است و در عوض در اروپا قلعه های بسیاری از قرنها پیش هنوز پابرجا و قابل استفاده اند.
تفاوت بعدی در استحکام و معماری قلعه هاست. قلعه های اروپایی که در دور های پیش از رنسانس هم ساخته شده اند بسیار استوار تر و استادانه ترند. سیر تحول معماری قلعه های اروپایی حتی تا دوران ساخته شدن توپهای سنگین هم ادامه یافته است.
نمونه مهمی از این تحولات در معماری قلعه ها طراحی قلعه های ستاره شکل است. طراحی این قلعه ها به گونه ای هستند که اگر توپخانه دشمن در ابتدای تیر رس قلعه قرار گیرد گلوله های آن حتما با زاویه زیادی با دیوار قلعه برخورد خواهند کرد و آسیب رسانی گلوله ها به شدت کاهش خواهد یافت و اگر توپخانه دشمن بخواهد در وضعیتی قرار گیرد گه گلوله هایش به صورت مستقیم به دیوارها برخورد کنند باید حتما تا حد خطر ناکی به قلعه نزدیک شود که در این صورت حتما توسط آتش قلعه بانان نابود خواهد شد.
قلعه های ستاره ای
نمونه قلعه ستاره ای در هلند
د قیقا در همین دوره که اروپاییات سرگرم اصلاح طراحی قلعه ها برای سد کردن راه عثمانی ها و دیگران بودند صفویان در ایران حکومت می کردندو مشغول تخریب قلعه های مرزی بودند.
سلسله ای که در مقایسه با شاهان بعدی به نسبت عاقل تر و متمدن ترند.
عثمانی ها کارشان را با تسخیرشهر تسخیر ناشدنی کنستانتینوپل آغاز کردند. شهری که معماری قلعه تو در توی آن موجب شده بود قرنها از تصرف دشمنان در امان بماند.
عثمانی ها با دسترسی به توپخانه سنگین و تجربه نبرد های زیاد با اروپاییان در کمین فرصتی برای بلعیدن ایران بودند. اما رخوتی که در فکر و عمل ایرانیان از مدتها پیش آغاز شده بود آثارش را کم کم آشکار می کرد. ایرانیان توان ساخت قلعه هایی که بتوانند به طور موثری در مقابل عثمانی ها پایداری کنند را نداشتند. در ضمن در کار قلعه گیری هم از رغیب ناتوان تر بودند.
در مقابل عثمانی ها با دستیابی به فن ساختن توپهای بسیار سنگین قلعه های استوار اروپاییان را یک به یک از پای در می آ‌وردند.
نمونه توپهای عثمانی ها
قلعه های زیادی در دوره شاه تهماسب توسط عثمانی ها تصرف شدند و تا مدتها ایرانیان نمی توانستند آنها را باز پس گیرند. در یک مورد حتی قلعه نهاوند در عمق خاک ایران در اشغال عثمانی ها ماند در حالی که تا کیلومترها اطراف قلعه در اختیار شاه تهماسب بود.ایران که توان باز پس گیری قلعه را نداشت طبق معاهده صلح اجازه داد عثمانی ها ضمن عبور از مرز ایران و سرزمینهای ایرانی به قلعه
رفت آمد کنند. وضعیتی که هر از چند گاهی موجب بروز درد سر هایی می شد.
در تاریخ می خوانیم که شاه عباس دستور داد بسیاری از قلعه هایی را که از دست عثمانی ها گرفته بود را با خاک یکسان کنند که مبادا دوباره به دست آنها بیفتد و او به سختی مجبور شود آنها را پس بگیرد. دراین دوره شاه عباس سعی داشت از قابلیت تحرک زیاد ارتش ایران به عنوان عامل برتری بر ارتش سنگین عثمانی استفاده کند و در این کار نیز موفق بود.
مثلی در بین ایرانیان در این دوره رایج بود که می گفتند قلعه از رومی گرفتن کاری محال است.این مثل تا حد زیادی درست بود. شاهان صفوی همیشه سعی داشتند جنگها را به جنگ صحرایی بدل کنند تا بتوانند به کمک تحرک سواره نظام چابک و مسلح به جنگ افزارهای آتشین سبک بر دشمن غلبه کنند.
راه حل شاه عباس در ویرانی قلعه های مرزی در بلند مدت نتایج خوبی نداشت. شهرهای مرزی ایران از اشغال بلند مدت در امان ماندند اما در مقابل یورش های غارتگران بی پناه شدند.
تغییر راهبر دفاعی کشور نتیجه دیگری هم داشت و آن هم بی توجهی به فن قلعه سازی بود. در دوره قاجار تقریبا هیچ قلعه مستحکمی که بتواند به طور موثری در مقابل نیروی توپخانه از خود دفاع کند وجود نداشت. در همین دوره در سواحل خلیج فارس به دستور مستقیم ناصر الدین شاه قلعه ای ساخته شد که یک انگلیسی سستی این قلعه را این گونه توصیف می کند که برای نابودی آن نیازی به توپخانه هم نیست و تنها چند لگد محکم از نزدیک می توان دیوار قلعه را فروریخت.
ناتوانی ایرانیان در توسعه فن قلعه سازی برگ دیگری است از پرونده عقب ماندگی و انحطاط ما ایرانیان.
نکته جالب اینکه حتی هم اکنون هم در کشور ما قلعه هایی در پاسگاههای مرزی ساخته می شوند که معماری آنها متعلق به دوره پیش از اختراع توپ است.
اگر نگاهی به قلعه های باقی مانده در اروپا داشته باشید و آنها را با قلعه های باقی مانده ایران مقایسه کنید متوجه تفاوت های چشمگیری خواهید شد نخستین تفاوت در این است که تعداد قلعه های سالم در ایران بسیار بسیار کم است و در عوض در اروپا قلعه های بسیاری از قرنها پیش هنوز پابرجا و قابل استفاده اند.
تفاوت بعدی در استحکام و معماری قلعه هاست. قلعه های اروپایی که در دور های پیش از رنسانس هم ساخته شده اند بسیار استوار تر و استادانه ترند. سیر تحول معماری قلعه های اروپایی حتی تا دوران ساخته شدن توپهای سنگین هم ادامه یافته است.
نمونه مهمی از این تحولات در معماری قلعه ها طراحی قلعه های ستاره شکل است. طراحی این قلعه ها به گونه ای هستند که اگر توپخانه دشمن در ابتدای تیر رس قلعه قرار گیرد گلوله های آن حتما با زاویه زیادی با دیوار قلعه برخورد خواهند کرد و آسیب رسانی گلوله ها به شدت کاهش خواهد یافت و اگر توپخانه دشمن بخواهد در وضعیتی قرار گیرد گه گلوله هایش به صورت مستقیم به دیوارها برخورد کنند باید حتما تا حد خطر ناکی به قلعه نزدیک شود که در این صورت حتما توسط آتش قلعه بانان نابود خواهد شد.
قلعه های ستاره ای
نمونه قلعه ستاره ای در هلند
د قیقا در همین دوره که اروپاییات سرگرم اصلاح طراحی قلعه ها برای سد کردن راه عثمانی ها و دیگران بودند صفویان در ایران حکومت می کردندو مشغول تخریب قلعه های مرزی بودند.
سلسله ای که در مقایسه با شاهان بعدی به نسبت عاقل تر و متمدن ترند.
عثمانی ها کارشان را با تسخیرشهر تسخیر ناشدنی کنستانتینوپل آغاز کردند. شهری که معماری قلعه تو در توی آن موجب شده بود قرنها از تصرف دشمنان در امان بماند.
عثمانی ها با دسترسی به توپخانه سنگین و تجربه نبرد های زیاد با اروپاییان در کمین فرصتی برای بلعیدن ایران بودند. اما رخوتی که در فکر و عمل ایرانیان از مدتها پیش آغاز شده بود آثارش را کم کم آشکار می کرد. ایرانیان توان ساخت قلعه هایی که بتوانند به طور موثری در مقابل عثمانی ها پایداری کنند را نداشتند. در ضمن در کار قلعه گیری هم از رغیب ناتوان تر بودند.
در مقابل عثمانی ها با دستیابی به فن ساختن توپهای بسیار سنگین قلعه های استوار اروپاییان را یک به یک از پای در می آ‌وردند.
نمونه توپهای عثمانی ها
قلعه های زیادی در دوره شاه تهماسب توسط عثمانی ها تصرف شدند و تا مدتها ایرانیان نمی توانستند آنها را باز پس گیرند. در یک مورد حتی قلعه نهاوند در عمق خاک ایران در اشغال عثمانی ها ماند در حالی که تا کیلومترها اطراف قلعه در اختیار شاه تهماسب بود.ایران که توان باز پس گیری قلعه را نداشت طبق معاهده صلح اجازه داد عثمانی ها ضمن عبور از مرز ایران و سرزمینهای ایرانی به قلعه
رفت آمد کنند. وضعیتی که هر از چند گاهی موجب بروز درد سر هایی می شد.
در تاریخ می خوانیم که شاه عباس دستور داد بسیاری از قلعه هایی را که از دست عثمانی ها گرفته بود را با خاک یکسان کنند که مبادا دوباره به دست آنها بیفتد و او به سختی مجبور شود آنها را پس بگیرد. دراین دوره شاه عباس سعی داشت از قابلیت تحرک زیاد ارتش ایران به عنوان عامل برتری بر ارتش سنگین عثمانی استفاده کند و در این کار نیز موفق بود.
مثلی در بین ایرانیان در این دوره رایج بود که می گفتند قلعه از رومی گرفتن کاری محال است.این مثل تا حد زیادی درست بود. شاهان صفوی همیشه سعی داشتند جنگها را به جنگ صحرایی بدل کنند تا بتوانند به کمک تحرک سواره نظام چابک و مسلح به جنگ افزارهای آتشین سبک بر دشمن غلبه کنند.
راه حل شاه عباس در ویرانی قلعه های مرزی در بلند مدت نتایج خوبی نداشت. شهرهای مرزی ایران از اشغال بلند مدت در امان ماندند اما در مقابل یورش های غارتگران بی پناه شدند.
تغییر راهبر دفاعی کشور نتیجه دیگری هم داشت و آن هم بی توجهی به فن قلعه سازی بود. در دوره قاجار تقریبا هیچ قلعه مستحکمی که بتواند به طور موثری در مقابل نیروی توپخانه از خود دفاع کند وجود نداشت. در همین دوره در سواحل خلیج فارس به دستور مستقیم ناصر الدین شاه قلعه ای ساخته شد که یک انگلیسی سستی این قلعه را این گونه توصیف می کند که برای نابودی آن نیازی به توپخانه هم نیست و تنها چند لگد محکم از نزدیک می توان دیوار قلعه را فروریخت.
ناتوانی ایرانیان در توسعه فن قلعه سازی برگ دیگری است از پرونده عقب ماندگی و انحطاط ما ایرانیان.
نکته جالب اینکه حتی هم اکنون هم در کشور ما قلعه هایی در پاسگاههای مرزی ساخته می شوند که معماری آنها متعلق به دوره پیش از اختراع توپ است.